Αυτή η κρίση είναι μόνο το σύμπτωμα

• Δημητρης Ρηγοπουλος, Η Καθημερινή, Kυριακή, 5 Δεκεμβρίου 2010

Ο Χάρι Γκούγκερ ήρθε πρώτη φορά στην Αθήνα κάτω από τις πιο αντίξοες συνθήκες. Με τρένο, μέσω της παλιάς Γιουγκοσλαβίας, τον Ιούλιο του 1974. Η επιστράτευση τους βρήκε κάπου ανάμεσα στη Θεσσαλονίκη και την Αθήνα. «Το τρένο ήταν γεμάτο και κάποια στιγμή, φτάνοντας στον σταθμό της Αθήνας, υπήρχε χιλιάδες κόσμος έτοιμος να επιβιβαστεί, ανάμεσά τους και πολλοί τουρίστες, που προσπαθούσαν να γυρίσουν στην πατρίδα τους. Ο αστυνομικός με συμβούλευσε να μην αποβιβαστώ λόγω της κατάστασης. Δεν υπήρχε περίπτωση να γυρίσω πίσω. Θα κατέβαινα στην Αθήνα ο κόσμος να χαλάσει. Κι αυτό κάναμε. Οι έξοδοι ήταν φραγμένες κι εμείς βγήκαμε από το παράθυρο. Κυριολεκτικά».

• Η Αθήνα του 1974

Ο Γκούγκερ, σήμερα διάσημος αρχιτέκτονας και καθηγητής, θυμάται την Αθήνα του 1974 και τη συγκρίνει με την Αθήνα που πρέπει να μελετήσει για τους επόμενους μήνες μαζί με τους μεταπτυχιακούς φοιτητές Αρχιτεκτονικής του Ομοσπονδιακού Πολυτεχνείου της Λωζάννης.

«Ημασταν πολύ τυχεροί γιατί είχαμε όλη την πόλη δική μας. Οι τουρίστες είχαν εξαφανιστεί λόγω των γεγονότων κι εμείς ζούσαμε ιστορικές στιγμές της Ελλάδας από τόσο κοντά. Πριν από την οριστική πτώση της χούντας, θυμάμαι μιλάγαμε με κόσμο στα καφενεία και είχαμε σχηματίσει την εντύπωση ότι οι Ελληνες δεν είχαν παράπονα για την κατάσταση. Κανείς δεν εκφραζόταν αρνητικά για το καθεστώς. Αλλά γρήγορα ανακαλύψαμε πως αυτή η εικόνα οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στον φόβο. Το βράδυ που επέστρεψε ο Καραμανλής ήταν σαν να έγινε έκρηξη στην πόλη. Με ρωτάτε για την Αθήνα του τότε και την Αθήνα του σήμερα. Αν έλεγα μία σημαντική διαφορά, θα πω ότι η Αθήνα του τότε έμοιαζε πιο συνεκτική, πιο περιποιημένη, πιο αρχοντική».

Και πώς τη βλέπουν οι εικοσάρηδες μεταπτυχιακοί από τη Λωζάννη; «Αυτό που ακούω αρκετά έντονα από τα παιδιά είναι ότι περίμεναν κάτι πολύ χειρότερο. Διαπιστώνουν με σχετική έκπληξη ότι η Αθήνα δεν είναι αυτό το απαίσιο μέρος για το οποίο είχαν ακούσει ή διαβάσει, αλλά μια πόλη με αρκετά όμορφα μέρη». Η μελέτη της ελβετικής «ομάδας» θα εκπονηθεί κατά τη διάρκεια του φετινού ακαδημαϊκού έτους και θα εστιαστεί σε αστικά θέματα τοπικού ενδιαφέροντος για το κέντρο της Αθήνας, ενώ θα επεκταθεί και σε μεγαλύτερη κλίμακα. Το πρώτο εξάμηνο θα ολοκληρωθεί με ένα γενικό σχέδιο/«αστική συγκρότηση», ακολουθούμενο από το δεύτερο εξάμηνο, οπότε και θα προταθεί μια σειρά αρχιτεκτονικών έργων τα οποία θα ενθαρρύνουν την ενοποίηση και θα συμβάλουν στην αρχιτεκτονική ποιότητα του δομημένου περιβάλλοντος.

Ενα από τα πράγματα που εκπλήσσουν τον πάντα ψύχραιμο συνομιλητή μου είναι η κραυγαλέα έλλειψη εμπιστοσύνης ανάμεσα στο (ελληνικό) κράτος και την ιδιωτική πρωτοβουλία. «Δεν είμαι αφελής, γνωρίζω ότι από κάπου προέκυψε αυτή η δύσκολη σχέση. Αλλά έχω την άποψη πως δεν μπορεί να συνεχιστεί αν θέλει η Ελλάδα να προχωρήσει. Από αυτήν την άποψη, η κρίση είναι μια ευκαιρία. Τώρα η χώρα είναι υποχρεωμένη να αναζητήσει νέες ισορροπίες. Και, φυσικά, η κρίση είναι το σύμπτωμα. Ας δούμε τι υπάρχει από κάτω».

Δεν ήταν σε μεγάλα κέφια ο Χάρι Γκούγκερ την ημέρα που μιλήσαμε. Λίγες ώρες νωρίτερα είχε πληροφορηθεί τα αποτελέσματα ενός κρίσιμου δημοψηφίσματος στη χώρα του, την Ελβετία. Η πλειοψηφία των συμπατριωτών του ψήφισε «ναι» στην αυτόματη απέλαση των ξένων πολιτών που υποπίπτουν σε σοβαρά εγκλήματα, όπως φόνοι και βιασμοί. «Ντρέπομαι ως Ελβετός. Η κοινωνία μας διαιρείται επισήμως». Η συζήτηση για το ελβετικό δημοψήφισμα μας φέρνει στον τίτλο του ερευνητικού προγράμματος: «Αθήνα, πόλη των μεταναστών». Δεν έχει την παραμικρή αμφιβολία για το όνομα, η ιστορία της Αθήνας είναι χαραγμένη από ιστορίες μετανάστευσης, εσωτερικής ή εξωτερικής. «Και η Αθήνα είχε πάντα εξαιρετικές επιδόσεις στην απορρόφηση μεταναστών. Αλλά σήμερα έχουμε για πρώτη φορά ένα μεταναστευτικό ρεύμα τόσο ριζικά διαφοροποιημένο, χωρίς τον παραμικρό δεσμό με την ελληνική ζωή και κουλτούρα. Η μαύρη εργασία δείχνει τεράστια και είναι σίγουρο ότι κάποιοι κερδίζουν από τη σημερινή κατάσταση».

• Η Πανεπιστημίου

Σε ένα αστικό περιβάλλον ανοιχτής κρίσης τα σχέδια για την πεζοδρόμηση της οδού Πανεπιστημίου ηχούν κάπως παράξενα στα αυτιά του Χάρι Γκούγκερ. «Οταν μια πόλη έχει να αντιμετωπίσει τόσα προβλήματα, το να πεζοδρομήσεις έναν μεγάλο δρόμο, να φυτεύσεις δέκα δέντρα είναι η εύκολη λύση, το τυπικό πολιτικό ένστικτο».

Αλλά την Αθήνα την αγαπάει, λατρεύει τη ζωή στον δρόμο, «ξέρετε αυτό δεν είναι κάτι αυτονόητο για όλες τις πόλεις», το λέει και με κοιτάζει στα μάτια. Και στην ερώτηση του φωτογράφου Αλέξανδρου Φιλιππίδη για τη γειτονιά που θα πρότεινε σε έναν φίλο του Ελβετό, δεν χάνει καθόλου χρόνο, αν και παιδεύεται λίγο με το όνομα. «Θα του έλεγα ανεπιφύλακτα να πάει στο Μοσχάτο. Μου αρέσει η κλίμακα αυτής της γειτονιάς, το εύρος των δρόμων, τα σπίτια με τους μικρούς κήπους, η αίσθηση της θάλασσας που είναι κοντά».

Οταν θα τελειώσει η συνέντευξη, θα βγούμε έξω από το ξενοδοχείο του, σε έναν κεντρικό δρόμο του Μεταξουργείου. Αυτός, ένας Ελβετός με λευκό δέρμα, ανάμεσα στους παρίες της Αθήνας. Δευτέρα πρωί και τη μικρή μας βόλτα συνοδεύουν παιδιά 20 ετών που ψάχνουν τη δόση τους. Στην οδό Ιάσονος οι εικόνες είναι τρομακτικές. Σε λίγες ώρες θα προσγειωνόταν στην καρδιά της Ευρώπης. Τι να σκεφτόταν;

• Αρρωστη περιοχή το Γεράνι

Δύο ημέρες πριν συναντηθούμε, ο Ελβετός αρχιτέκτονας, που κέρδισε το βραβείο στη φετινή Μπιενάλε της Βενετίας για λογαριασμό μιας άλλης πόλης την οποία μελέτησε σε βάθος, του Μπαχρέιν, έκανε μια βόλτα στο Γεράνι, την περιοχή ανάμεσα στην οδό Αθηνάς και την πλατεία Κουμουνδούρου. Σοκαρίστηκε. Οχι τόσο για την κοινωνική κατάρρευση (στην οποία επέμεναν πολλοί Ελληνες φίλοι του). «Αισθάνθηκα κατάθλιψη ως αρχιτέκτονας». Και να σκεφτεί κανείς ότι σήμερα το Γεράνι είναι σε απείρως καλύτερη κατάσταση, ακόμη κι αν το συγκρίνεις με την αντίστοιχη εικόνα πριν από λίγους μήνες.

«Βλέπεις σκόρπια νεοκλασικά, πολλά από τα οποία σε κακή κατάσταση, και ανάμεσά τους, μεγάλα άχαρα κτίρια. Αυτό που έγινε είναι λάθος και θα πρέπει να δούμε τι μπορεί να γίνει για να αλλάξει. Η καταθλιπτική αρχιτεκτονική δημιουργεί από μόνη της ανθυγιεινές συνθήκες, δεν μου φαίνεται επομένως καθόλου περίεργο που στη συγκεκριμένη γειτονιά αναπτύχθηκαν φαινόμενα κοινωνικής παραβατικότητας και επιθετικότητα. Η περιοχή φωνάζει “είμαι άρρωστη”, σαν να έχει βομβαρδιστεί με κακά κτίρια. Τα κτίρια που φτιάχνεις δεν είναι άσχετα με τις ζωές που θα έχεις μετά. Και αυτό το περιβάλλον είναι άρρωστο». Αρα, τι προτείνει ο ίδιος; Εναν βομβαρδισμό από την ανάποδη; «Δεν μιλάω για κατεδαφίσεις, διαπιστώνω μόνο ότι οι προσδοκίες από την αρχιτεκτονική στην Ελλάδα είναι σχετικά περιορισμένες».

• Αρκετή φιλοσοφία, λίγη στρατηγική

Είναι απόγευμα Κυριακής στο αμφιθέατρο του Μουσείου Μπενάκη και πολλοί από όσους παρακολουθούν το συμπόσιο «Η Αθήνα σε κρίση» αισθάνονται τη φυσιολογική κούραση που αισθάνεται κανείς έχοντας ακούσει μπόλικες εικοσάλεπτες εισηγήσεις. Το πρόγραμμα έχει εκτροχιαστεί, είμαστε σχεδόν δύο ώρες μετά το «χρονοδιάγραμμα» της συνάντησης. Είναι η ώρα της «στρογγυλής τράπεζας», της κουβέντας ανάμεσα σε αρχιτέκτονες· ο μοναδικός μη αρχιτέκτονας της «παρέας» είναι ο νέος δήμαρχος Αθηναίων Γιώργος Καμίνης, ο οποίος λίγο αργότερα θα εισπράξει το θερμό χειροκρότημα πολλών από τους παρευρισκομένους. Ανάμεσα στους συνδαιτυμόνες του τραπεζιού και ο Χάρι Γκούγκερ. «Γνώριζα ότι οι αρχαίοι Ελληνες ήταν καλοί στη φιλοσοφία, αλλά σήμερα βλέπω ότι και οι σύγχρονοι Ελληνες είναι το ίδιο καλοί. Σήμερα είχαμε αρκετή φιλοσοφία, αρκετούς τακτικισμούς και λίγη στρατηγική», επισήμανε ο Ελβετός καθηγητής. Και μετά απευθύνθηκε στους συναδέλφους του: «Είσαστε έτοιμοι να παρέμβουμε στο hardware ή θα μείνουμε σε μια απλή αναβάθμιση του software;».